نظام مند سازی رفع  تعارض قرائن در اصول فقه

نویسندگان

    روح الله آهنگران گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
    جمشید معصومی * گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. Jamshid.Masoumi@iau.ac.ir
    مجید وزیری گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
https://doi.org/10.61838/

کلمات کلیدی:

تعارض, قرائن, سنخ‌شناسی, الگوریتم, قرینه شناسی, جمع عرفی, مرجحات, ظهور, اصول فقه مقارن

چکیده

تعارض قرائن در علم اصول فقه از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین مسائل در تحلیل ظهورات و کشف مراد جدی شارع است. سنت اصولی هرچند در ابواب عام و خاص، مطلق و مقید و تعارض اخبار قواعدی برای ترجیح ظهورات ارائه کرده، اما باب مستقل و منظمی که همه‌ی اقسام قرائن (لفظی، حالیه، مقامیه، لبّی و …) را در قالب یک نظام سلسله‌مراتبی رصد کند، تدوین نشده است. این پژوهش با رویکرد «اصول فقه مقارن» و مبتنی بر سنخ‌شناسی شش‌محوری قرائن ـ منشأ (شرعی، عقلی، عرفی، حسی)، قدرت تأثیرگذاری (قطعی و ظنی)، هیأت (لفظی، غیرلفظی)، اتصال و انفصال (متصل، منفصل)، وظیفه معنایی (صارفه، معیّنه، مفهمه، شخصی، نوعی)، و کاربست فقهی (زمینه‌ای و مکمل) ـ در پی طراحی نظامی سلسله‌مراتبی برای رفع تعارض قرائن است. نوآوری اصلی پژوهش در افزودن محور کاربست فقهی به‌عنوان نقطه اتصال محورها و طراحی الگوریتم مرحله‌به‌مرحله برای نظام‌مندسازی فرآیند ترجیح است؛ الگوریتمی که ابتدا تعارض غیرمستقر را با جمع عرفی رفع می‌کند و سپس در صورت استقرار تعارض، قواعد ترجیح بر پایه مراتب حجیت، اقوائیت ظهور، مرجحات عقلایی و شرعی، و نسبت زمینه‌ای/مکمل اعمال می‌شود. یافته‌ها نشان می‌دهد که این چارچوب چندلایه نه‌تنها تعارض قرائن را از سطح ترجیحات شخصی به سطح قواعد علمی ارتقا می‌دهد، بلکه قابلیت انطباق بر مسائل پیچیده فقهی و مقارن را نیز داراست.

مراجع

قرآن کریم

آخوند خراسانى، محمد كاظم (1407ق). فوائد الاُصول. تهران: وزارت ارشاد، چاپ اول.

آخوند خراسانى، محمد كاظم (1409ق). كفایة الأصول. قم: موسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول.

آشتیانى، محمود (بی‌تا). حاشیة على درر الفوائد. قم: نشر مؤلف، چاپ اول.

آشتیانی، محمدحسن بن جعفر (1429ق). بحر الفوائد فی شرح الفرائد. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، ۸ جلدی.

ابن حاجب، عثمان بن عمر (1406ق). بیان المختصر: شرح مختصر ابن الحاجب. عربستان: مطبعه باقری.

ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق). لسان العرب (چاپ سوم). بیروت: دارالصادر.

اراكى، محمدعلى (1375ش). أصول الفقه. قم: موسسه در راه حق، چاپ اول.

امامى خوانسارى، محمد (1352ش). تسدید القواعد فى حاشیة الفرائد. تهران: شیخ محمد قوانینی، چاپ اول.

انصارى، مرتضى (1416ق). فرائد الأصول. قم: موسسه النشر الاسلامی، چاپ پنجم.

انصارى، مرتضى (1426ق). الفوائد الأصولیة. تهران: نشر شمس تبریزی، چاپ اول.

بدران، عبد القادر (1401ق). المدخل إلى مذهب الإمام أحمد بن حنبل، ۱ ج. بیروت: مؤسسة الرسالة.

بدری، تحسین (1428ق). معجم مفردات أصول الفقه المقارن. تهران: چاپ اول.

بصری، ابوالحسین محمد بن علی (1403ق). المعتمد فی اصول الفقه. بیروت: دارالکتب العلمیه.

تلمسانی، محمد بن احمد (1419ق). مفتاح الوصول إلى بناء الفروع على الأصول. تحقیق: محمدعلی فرکوس. مکه مکرمه: المکتبة المکیة، الطبعة الأولی.

تهانوی، محمد علی (1996م). موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم (چاپ اول). بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.

جابلقى، محمد شفیع (بی‌تا). القواعد الشریفة. قم: ناشر مؤلف، چاپ اول.

جرجانی، علی بن محمد (1370ش). التعریفات. تهران: انتشارات ناصرخسرو.

جزایرى، محمدجعفر (1415ق). منتهى الدرایة فی توضیح الكفایة. قم: موسسه دارالكتاب، چاپ چهارم.

حسّان، تمّام (1973م). اللغة العربیة معناها و مبناها. قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ اول.

حسن، خالد رمضان (1418ق). معجم أصول الفقه (چاپ اول). قاهره: مطبعة المدنی.

حسینى شیرازى، محمد (1421ق). الوصائل إلى الرسائل. قم: موسسه عاشورا، چاپ دوم.

حسینى سیستانى، سید علی (1414ق). الرافد فی علم الأصول. قم: لیتوگرافی حمید، چاپ اول.

حسینی طهرانی، محمد محسن (۱۳۹۵–۱۴۳۸). رساله طهارت انسان (ج ۱). تهران: مکتب وحی.

خویى، ابوالقاسم (1411ق). فقه الشیعة (الاجتهاد و التقلید). قم: چاپخانه نوظهور، چاپ سوم.

خویی، ابوالقاسم (1422ق). مصباح الأصول (ج ۱ و ۲). قم: مؤسسه احیاء آثار امام خویی.

خویى، سید ابو القاسم (1418ق). التنقیح فی شرح العروة الوثقى، ۶ جلد. قم: تحت اشراف آقای لطفی، چاپ اول.

داماد، صالح بن حسن. مهذب القوانین، ۱ ج. [بی‌نا]، (بی‌تا).

راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق). مفردات ألفاظ القرآن. بیروت: دارالقلم، چاپ اول.

رشتی، حبیب‌الله بن محمدعلی (بی‌تا). بدائع الأفکار. قم: مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول.

زرکشی، محمد بن بهادر (1413ق). البحر المحیط فی أصول الفقه. غردقه – کویت: دار الصفوة.

شبیری زنجانی، موسی (بی‌تا). خارج اصول، ۲ ج. قم: انتشارات مرکز فقهی امام محمد باقر(ع)، چاپ اول.

شیروانى، علی (1385ش). تحریر اصول فقه. قم: دارالعلم، چاپ دوم.

صدر، محمدباقر (1405ق). دروس فی علم الأصول. بیروت: دارالمنتظر، چاپ اول.

صدر، محمد باقر (1408ق). مباحث الأصول. قم: مكتب الإعلام الإسلامی، چاپ اول.

صدر، محمد باقر (1417ق). بحوث فی علم الأصول. قم: موسسه دائره المعارف فقه اسلامی.

صدرالشریعه، عبیدالله بن مسعود (1416ق). التوضیح لمتن التنقیح. بیروت: دارالکتب العلمیه.

طباطبایی حکیم، محمدسعید (1414ق). المحكم فی أصول الفقه (ج ۴، چاپ اول). قم: موسسه المنار.

طباطبایى، سید محمد حسین (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامى، چاپ پنجم.

طوسی، محمد بن الحسن (1407ق). تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان). تهران: چاپ چهارم.

عارفی پشى، علی (1374ش). البدایة فی توضیح الكفایة. تهران: نشر نیایش، چاپ اول.

غزالی، محمد بن محمد (1413ق). المستصفی من علم الأصول. تحقیق: محمد عبدالسلام عبدالشافی. بیروت: دارالكتب العلمیة، الطبعة الأولى.

قمّى، سید تقى طباطبایى (1426ق). مبانی منهاج الصالحین، ۱۰ جلد. قم: منشورات قلم الشرق، چاپ اول.

کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی (ج ۱–۸). تهران: چاپ چهارم.

لارى شیرازى، عبدالحسین (1418ق). التعلیقة على فرائد الأصول. قم: اللجنة العلمیة للمؤتمر، چاپ اول.

لنكرانى، محمد فاضل (1416ق). أجوبة السائلین. قم: دفتر حضرت آیت‌الله، چاپ اول.

مازندرانى، محمد صالح بن احمد (1382ق). شرح الكافی – الأصول و الروضة. تهران: المكتبة الإسلامیة، چاپ اول.

مبارک، محمد بن عبدالعزیز (1426ق). القرائن عند الأصولیین. ریاض: جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة.

مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی و جمعی از محققان (1389ش). فرهنگ‌نامه اصول فقه (ج ۱). قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

مروجى، علی (1410ق). تمهید الوسائل فی شرح الرسائل. قم: مكتب النشر الاسلامی، چاپ اول.

مختاری مازندرانی، محمدحسین (1396ش). التنقیح الموجز فی بیان حكم أهل الكتاب (ج ۱). قم: مؤسسة العروة الوثقى.

مظفر، محمدرضا (1375ش). أصول الفقه (۲ ج، چاپ پنجم). قم: انتشارات اسماعیلیان.

مكارم شیرازى، ناصر (1428ق). أنوار الأصول. قم: مدرسة الإمام علی بن أبی‌طالب(ع)، چاپ دوم.

ملكی اصفهانی، مجتبی (1379ش). فرهنگ اصطلاحات اصول (ج ۱–۲). قم: عالمه.

موسوی قزوینی، سید ابراهیم (1371ق). ضوابط الأصول. قم: چاپ اول.

موسوی قزوینی، سید علی (1427ق). تعلیقة على معالم الأصول. قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول.

نجفی، محمدحسن (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام (ج ۱–۴۳). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

نائینی، محمد حسین (1352ش). أجود التقریرات. تقریر: ابوالقاسم خوئی. قم: مطبعه العرفان، چاپ اول.

نائینی، محمد حسین (1376ش). فوائد الأصول (ج ۱). قم: چاپ اول.

نراقى، محمدمهدی (1388ش). أنیس المجتهدین فی علم الأصول. قم: موسسه بوستان کتاب، چاپ اول.

یزدى، محمدكاظم (1426ق) الف. التعارض. قم: موسسه انتشارات مدین، چاپ اول.

یزدى، محمدكاظم (1426ق) ب. حاشیة فرائد الأصول. قم: دارالهدی، چاپ اول.

دانلود

چاپ شده

۱۴۰۲/۰۹/۱۰

ارسال

۱۴۰۲/۰۴/۰۱

بازنگری

۱۴۰۲/۰۸/۱۴

پذیرش

۱۴۰۲/۰۸/۲۱

شماره

نوع مقاله

مقالات

ارجاع به مقاله

آهنگران ر. ا. .، معصومی ج.، و وزیری م. . (1402). نظام مند سازی رفع  تعارض قرائن در اصول فقه. پژوهش‌های تطبیقی فقه، حقوق و سیاست، 5(3)، 204-227. https://doi.org/10.61838/

مقالات مشابه

1-10 از 226

همچنین برای این مقاله می‌توانید شروع جستجوی پیشرفته مقالات مشابه.